Open Monumentendag is de tweede zaterdag en/of tweede zondag in september. Dan zijn duizenden monumenten in Nederland gratis toegankelijk voor publiek. De opengestelde monumenten zijn te herkennen aan de Open Monumentendagvlag zoals hiernaast afgebeeld.
In 1987 werd, in navolging van Frankrijk, de Open Monumentendag in Nederland geintroduceerd. Een dag die in eerste instantie alleen gehouden werd op de tweede zaterdag van september. Monumenten werden gratis voor het publiek opengesteld, om zo de publieke belangstelling voor monumenten en het draagvlak voor monumentenzorg te vergroten. De Open Monumentendag was in Nederland een van de eerste instrumenten om de bevolking op grote schaal in contact te brengen met monumenten. Om de organisatie uit te kunnen voeren werd de landelijke Stichting Open Monumentendag opgericht, gehuisvest in Amsterdam.
De Open Monumentendag werkte vanaf het begin met een decentrale opzet. Per gemeente werd er een comite opgericht dat verantwoordelijk was voor zijn eigen programma Open Monumentendag en werd ondersteund door de landelijke stichting. De decentrale opzet was een sterk punt. De lokale gemeenschap werd optimaal betrokken bij de organisatie van het evenement, waarbij de rol van vrijwilligers cruciaal was. Zonder vrijwilligers was en is de Open Monumentendag ondenkbaar, zowel bij de voorbereiding als op de dag zelf, bijvoorbeeld bij het ontvangen van mensen, het geven van rondleidingen, het bemannen van stands, het maken van tentoonstellingen, boekjes enzovoorts.
Het bezoekersaantal van de eerste Open Monumentendag bedroeg 350.000. Dat was een goed begin, en in enkele jaren groeide het uit tot zo’n 600.000. Tegenwoordig ligt het bezoekersaantal tussen de 800.000 en 900.000. Jaarlijks gaan er tussen de 3.000 en 4.000 monumenten open, 80 tot 90% van de gemeenten doen jaarlijks mee. In het gemeentelijk beleid wordt de Open Monumentendag ook een steeds belangrijker factor.
De Open Monumentendag heeft zich in de loop der jaren verder ontwikkeld. Het evenement vond aanvankelijk alleen op zaterdag plaats, maar inmiddels zijn er veel comites die kiezen voor het hele weekend. Deelname alleen op zondag is sinds enkele jaren ook mogelijk. Vanaf 1996 hebben thema’s voor een inhoudelijke verdieping van de Open Monumentendag gezorgd. Een overzicht van de onderwerpen die afgelopen jaren aan bod kwamen vindt u onder kopje “Historie”.
In ruim 30 jaar is de Open Monumentendag uitgegroeid tot een van de grootste culturele evenementen van Nederland. Het jubileum is samen met de comite’s en het publiek uitbundig gevierd, met een speciaal thema: Nieuw gebruik Oud gebouw. Centraal stonden de monumenten die een nieuwe functie, een nieuw gebruik, een nieuw leven gekregen hebben. Vaak een heel andere dan waarvoor ze ooit gebouwd werden.